Prawo oświatowe mówi o kilku grupach uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi:

• Dzieci i młodzież z zaburzeniami i odchyleniami rozwojowymi np. wady wymowy, obniżenie możliwości intelektualnych, dysharmonie rozwojowe.

• Dzieci i młodzież niepełnosprawna charakteryzująca się upośledzeniem umysłowym, wadą wzroku, wadą słuchu, niepełnosprawnością ruchową, autyzmem oraz przewlekle chora.

• Dzieci i młodzież niedostosowana społecznie: z zaburzeniami w funkcjonowaniu emocjonalno – społecznym i trudnościami adaptacyjnymi.

• Dzieci i młodzież z trudnościami w nauce, powstałymi na skutek np. zaburzeń i odchyleń rozwojowych, niepełnosprawnością, niedostosowaniem społecznym, problemami w funkcjonowaniu emocjonalno – społecznym lub niewłaściwym procesem edukacyjnym.

• Dzieci i młodzież z zaburzoną komunikacją językową w tym obcokrajowcy i powracający z zagranicy.

• Dzieci i młodzież przejawiająca wybitne uzdolnienia.

Gdy dziecko trafia do przedszkola ważnym zadaniem dla nauczyciela jest zauważyć ucznia z jego specyficznymi potrzebami edukacyjnymi oraz odpowiednio dobrać metody i formy pracy aby umożliwić mu wszechstronny rozwój.

Jeżeli mimo to problemy edukacyjno-wychowawcze pogłębiają się, wtedy dziecko kierowane jest do poradni psychologiczno-pedagogicznej. W zależności od specyfiki i stopnia natężenia problemu uczeń może uzyskać w poradni opinię lub orzeczenie o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Uczeń posiadający rozpoznanie w formie orzeczenia, ma zapewnione przez polski system oświatowy dodatkowe środki, co umożliwia realizację zaleceń zawartych w tym dokumencie.

Warto, więc wymienić kto może ubiegać się o orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego:

• uczniowie niepełnosprawni ruchowo

• uczniowie niewidomi i słabowidzący

• uczniowie z wadą słuchu

• uczniowie z upośledzeniem umysłowym (w stopniu lekkim, umiarkowanym, znacznym, głębokim)

• uczniowie z autyzmem

• uczniowie z zaburzeniami zachowania

• uczniowie niedostosowani społecznie i zagrożeni niedostosowaniem społecznym

• uczniowie zagrożeni uzależnieniem

• uczniowie ze sprzężoną niepełnosprawnością.

Nauczyciele i inne osoby pracujące z dziećmi ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi powinni mieć wiedzę dotyczącą postępowania oraz warunków, które należy stworzyć, aby adekwatnie pracować z takim dzieckiem. Warto mieć świadomość jakie są potrzeby psychologiczne tych uczniów.

W tym celu zostanie dokonana krótka charakterystyka połączona z opisem sposobów pomocy uczniom.

Uczniowie niepełnosprawni ruchowo.

Do tej grupy kwalifikowane są dzieci np. z trwałymi zaburzeniami w rozwoju motoryki małej i dużej, stereotypiami ruchowymi, trudnościami w koordynacji ruchów.

Dzieci niepełnosprawne ruchowo potrzebują rehabilitacji ruchowej, która jest zazwyczaj organizowana przez służbę zdrowia, ale również coraz częściej w placówkach oświatowych. Dla nich w placówkach tworzone są odpowiednie miejsca, w których poprawiają swoją sprawność fizyczną, koordynacyjną, manualną. Warto też organizować pomoc koleżeńską w zakresie samoobsługi, a także w wyrównywaniu braków po okresie absencji, ewentualnie udział w zajęciach dydaktyczno – wyrównawczych. Należy zadbać o odpowiednie narzędzia ułatwiające pisanie (dla dzieci z niedowładami spastycznymi rąk, z zaburzeniami motoryki małej, z ruchami mimowolnymi) – np. mogą pisać na większym formacie, grubszym mazakiem, używać specjalnych nakładek na ołówek czy długopis, posługiwać się komputerem, klockami literowymi, kartonikami z literami, sylabami, wyrazami. Nie należy zapominać również o innych potrzebach tych uczniów poprzez umożliwienie im udziału w zabawach, wycieczkach, czy przedstawieniach teatralnych. Uczniowie niepełnosprawni ruchowo na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego mają możliwość uczestniczyć w zajęciach rewalidacyjnych – zgodnie ze wskazaniami zawartymi w orzeczeniu lub zaświadczeniu lekarskim.

Uczniowie niewidomi i słabowidzący.

Nauczyciele pracujący z tymi dziećmi powinni dokładnie zapoznać się z diagnozą okulistyczną i uzyskać informację na temat możliwego wpływu wady wzroku na funkcjonowanie dziecka w przedszkolu oraz przebieg całego proces dydaktycznego. Uczeń z taką dysfunkcją powinien mieć zapewnione odpowiednie miejsce w klasie. Do nauczyciela należy  przygotowywanie dla dziecka specjalnych pomocy dydaktycznych, uwzględnienie jego wolniejszego tempa pracy, zapewnienie odpoczynku w sytuacji zmęczenia dziecka, bólu głowy lub oczu. Uczniowie niewidomi lub słabowidzący na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego biorą udział zajęciach rewalidacyjnych.

Uczniowie z wadą słuchu.

Do tej grupy uczniów  zaliczają się dzieci  niedosłyszące i głuche. Należy pamiętać, że zwykle niedosłuch i głuchota współwystępują z zaburzeniami mowy, co z kolei może powodować wtórnie problemy w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym. Osoby pracujące z takim dziećmi powinny dokładnie zapoznać się z diagnozą laryngologiczną, ze szczególnym uwzględnieniem informacji na temat wpływu wady słuchu na funkcjonowanie przedszkolne dziecka. Nauczyciele muszą zwracać uwagę, czy dziecko ma włączony aparat słuchowy i czy jest on sprawny oraz pamiętać, że dzieci z wadą słuchu będą miały trudności podczas zajęć dydaktycznych związanych z zadaniami wymagającymi czynnego i biernego posługiwania się mową, podczas zajęć rytmicznych, muzycznych, nauki języków obcych. Od nauczyciela pracującego z takim dzieckiem należy oczekiwać, aby pamiętał o tym, że dziecko z wadą słuchu nie potrafi albo jest mu bardzo trudno robić kilka rzeczy na raz, ma kłopoty z czytaniem ze zrozumieniem. Natomiast jeżeli funkcje słuchowe są trwale zaburzone to w procesie dydaktycznym należy zastosować metody wymagające raczej korzystania z percepcji wzrokowej i tak organizować warunki pracy, aby odbiór mowy był optymalny. Uczeń z wadą słuchu posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego co umożliwia usprawniać funkcje słuchowe poprzez udział w zajęciach rewalidacyjnych.

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną. 

W tej grupie można wyróżnić 4 poziomy niepełnosprawności intelektualnej: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki. 

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim, mają problemy z myśleniem logicznym, abstrakcyjnym, matematycznym, analogicznym. Zwykle mają słabszą pamięć logiczną, natomiast pamięć mechaniczna i skojarzeniowa może być na przeciętnym poziomie. Zasób słów ubogi, słownictwo bierne jest bogatsze od czynnego, zwykle pojawiają się problemy z koncentracją uwagi. Z powodu tych deficytów przejawiają trudności w opanowaniu treści z zakresu podstawy programowej. Często też trudniej im kontrolować emocje. Zazwyczaj są krytyczni wobec siebie, dostrzegają, że różnią się od otoczenia, a porównania z rówieśnikami mogą wpływać na obniżenie ich samooceny. Pracując z tymi dziećmi, podczas zajęć rewalidacyjnych i dydaktycznych należy wszechstronnie stymulować ich rozwój funkcji poznawczych oraz wzbogacać zasób słownictwa na miarę możliwości każdego dziecka. Konieczna jest daleko posunięta indywidualizacja metod pracy z dzieckiem, sposobu weryfikowania jego wiedzy i umiejętności, zachęcanie do  różnych form aktywności, wspieranie mocnych stron, dostrzeganie i nagradzanie osiągnięć – w celu budowania pozytywnej samooceny i motywowania do nauki.

Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim posiadają orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, co daje im prawo do udziału w zajęciach rewalidacyjnych.

Uczniowie niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym.

Dzieci z tej grupy mają zaburzone funkcje poznawcze, zwłaszcza procesy myślenia (na poziomie konkretno – obrazowym), szczególne trudności dotyczą rozumienia pojęć abstrakcyjnych, osłabiona jest pamięć logiczna, mechaniczna i skojarzeniowa oraz percepcja wzrokowa i słuchowa. Dzieci mają problemy z dowolnym kierowaniem procesów uwagi, ich rozwój psychomotoryczny zwykle jest opóźniony, zasób słownictwa ubogi, często występują wady wymowy. Mogą mieć trudności z kontrolowaniem emocji, zwykle są mało krytyczne wobec siebie, nie dostrzegają swoich trudności, mogą mieć problemy z rozpoznawaniem niebezpieczeństwa, łatwo ulegają wpływom. Realizują obowiązek szkolny ucząc się w szkołach specjalnych. Tam tworzy się optymalne warunki w celu zaspokojenia ich specjalnych potrzeb edukacyjnych i wychowawczych. Biorą udział w zajęciach rewalidacyjnych nakierowanych na wszechstronną stymulację rozwoju psychomotorycznego. W procesie edukacji duży nacisk kładzie się na wyjaśnianie reguł i zasad obowiązujących w społeczeństwie, wdrażając dzieci do ich przestrzegania, kształtując w ten sposób odporność na negatywny wpływ środowiska, a także na taką pracę z dzieckiem aby uzyskać jak największy stopień autonomii na miarę jego możliwości. Bardzo ważną kwestią jest nauka porozumiewania się werbalnego lub pozawerbalnego z otoczeniem. Jeśli dziecko nie jest w stanie komunikować się werbalnie potrzebne jest zapoznanie go z alternatywnymi metodami porozumiewania się. Nauczyciel pracujący z uczniem pomaga mu w zaspakajaniu potrzeb społecznych poprzez wdrażanie do uczestniczenia w życiu przedszkola, na równi z innymi członkami społeczności do której należy, w różnych formach życia społecznego, zachowując prawo do swojej inności. Dąży się do tego m.in. poprzez uczenie zasad współistnienia społecznego, udział w różnorodnych wydarzeniach społecznych, kulturalnych, przybliżanie tradycji i obyczajów lokalnych, narodowych.

Dziecko z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym realizuje odpowiednie kształcenie specjalne na podstawie orzeczenia publicznej poradni psychologiczno – pedagogicznej.

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim.

Stosunkowo często oprócz upośledzenia funkcji poznawczych występują u dzieci z tej grupy zaburzenia w zakresie motoryki małej i dużej, wady wzroku, słuchu, schorzenia CUN. Dzieci mają ograniczony kontakt z otoczeniem, często brak u nich uwagi dowolnej, a uwagę mimowolną aktywizują tylko silne bodźce, słabo rozwinięta jest mowa czynna i bierna, ograniczona samoobsługa lub jej brak, bardzo niskie zdolności uczenia się. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim wymagają stałej opieki i kontroli, nie rozpoznają niebezpieczeństwa, nie sygnalizują większości swoich potrzeb. W pracy z nimi kładzie się nacisk na naukę nawiązywania kontaktów oraz komunikowania się z otoczeniem w sposób odpowiedni do możliwości i potrzeb dziecka – kształtowanie gotowości do nawiązywania kontaktów. Natomiast w pracy rehabilitacyjnej, na usprawnienie psychoruchowe w zakresie: dużej motoryki (w aspekcie postawy ciała, poruszania się oraz koordynacji ruchów) i małej motoryki (koordynacji ruchów rąk, koordynacji wzrokowo-ruchowej, manipulacji), a także zdobycie maksymalnej dla dziecka samodzielności w podstawowych sferach życia min. rozwijanie samodzielności w zakresie poruszania się, jedzenia, picia, mycia rąk, ubierania się i rozbierania. W pracy z tymi dziećmi stosuje się  metody polisensoryczne: poznawanie najbliższego środowiska, w którym funkcjonuje dziecko, wzbudzanie zainteresowania otaczającym światem, w którym żyje oraz kształtowanie samodzielności. Duży nacisk kładzie się na rozwijanie świadomości własnego ciała, a także wyrabianie orientacji w schemacie własnego ciała i orientacji przestrzennej, kształtowanie zachowań społecznych, wyzwalanie spontanicznej aktywności poprzez dostarczanie zróżnicowanych bodźców, uczenie umiejętności współżycia w grupie, rozwijanie współdziałania, przyjemności z kontaktu fizycznego i zaufania do innych, rozwijanie umiejętności naśladowania.

Uczniowie ze spektrum autyzmu, w tym Zespołem Aspergera.

„Dziecko autystyczne żyje we własnym świecie, dzieci z Zespołem Aspergera żyją w naszym świecie, ale na swój własny sposób.”

Autyzm – specyficzne zaburzenie rozwojowe pojawiające się do 3-go roku życia, zwykle po 1-szym roku. Dziecko z tym rozpoznaniem nie nawiązuje kontaktu uczuciowego, emocjonalnego z otoczeniem, odmawia współpracy, zwykle nie próbuje się porozumiewać z innymi ludźmi, żyje jakby „obok”, we własnym świecie, jeżeli porozumiewa się – często ma własny język, nie lubi dotyku, przytulania, zachowuje się w sposób sztywny stereotypowy, ma ulubione zabawy, specyficzne zainteresowania i tylko zgodnie z nimi chce spędzać czas, nie lubi zmian. Nauczyciel pracujący z takim dzieckiem powinien mieć aktualną wiedzę o tym zaburzeniu, a przede wszystkim o konkretnym uczniu z którym pracuje. Metody jakie są zalecane to „podążanie za”, terapia behawioralna. W przedszkolu, w którym dziecko z autyzmem przebywa realizuje się kształcenie specjalne dla dzieci w oparciu o orzeczenie poradni psychologiczno-pedagogicznej. Na podstawie tego dokumentu uczniowie biorą udział w zajęciach rewalidacyjnych oraz mają dostosowane wymagania edukacyjne do indywidualnych możliwości.

Zespół Aspergera ZA – zaburzenie kwalifikowane do spektrum autyzmu, które powoduje utrudnienia w komunikacji i kontaktach międzyludzkich, ogranicza wyobraźnię (elastyczne myślenie i działanie) oraz zaburza koordynację. Dotyka zarówno chłopców jak i dziewczęta, ale tym pierwszym przydarza się znacznie częściej.

Dzieci ze zdiagnozowanym zespołem Aspergera stanowią szczególne wyzwanie w środowisku edukacyjnym. Zwykle, przez kolegów widziane jako ekscentryczne i dziwne. Niezdarność i obsesyjne zainteresowanie niejasnymi, mało znanymi tematami przyczyniają się do postrzegania ich jako dziwnych. Osoby dotknięte Zespołem Aspergera zazwyczaj charakteryzują się przeciętnym lub wysokim poziomem inteligencji oraz zdolnościami werbalnymi. Wysoki poziom zdolności werbalnych maskuje tendencję do polegania na dosłownym znaczeniu oraz nieumiejętność odczytywania języka ciała i mimiki twarzy. W pierwszych latach nie odnotowuje się zwykle żadnego wyraźnego opóźnienia w rozwoju zdolności językowych. Za objawy Zespołu Aspergera uznaje się słabą koordynację wzrokowo-ruchową i ogólną niezdarność, jednak w niektórych przypadkach objawy te nie występują. Osoby z Zespołem Aspergera zwykle charakteryzują się wąskimi zainteresowaniami, zamiłowaniem do konkretnych schematów zachowań oraz wyraźnym brakiem elastyczności umysłowej. Istotną cechą charakterystyczną osób z Zespołem Aspergera jest niepewność oraz obawy spowodowane niską samooceną, strachem przed porażką i brakiem zrozumienia lub niemożnością zrozumienia innych. Pojawia się też strach związany z poczuciem inności i niedopasowania. Dzieci z ZA mogą mieć trudności z planowaniem, organizowaniem i ustalaniem priorytetów, tendencję do bycia impulsywnym i mało elastycznym podczas rozwiązywania problemów. Inne cechy obejmują trudności w tworzeniu nowych pomysłów, potrzebę nadzoru i naprowadzania oraz decydowania co jest istotne, a co zbędne, jak również słabe postrzeganie i zarządzanie czasem. Brak elastyczności i niemożność radzenia sobie ze zmianami powoduje, że te osoby łatwo się stresują i są emocjonalnie wrażliwe, ponieważ jednocześnie dzieci z ZA (większość to chłopcy) cechuje przeciętna do ponadprzeciętnej inteligencja i bardzo dobra pamięć. Ich determinacja w dążeniu do własnych celów może prowadzić do wielkich osiągnięć w późniejszym życiu. Nauczyciel pracujący z takim dzieckiem powinien posiadać wiedzę o specyfice zaburzenia.

Uczniowie z obniżonymi możliwościami intelektualnymi

Do tej grupy zaliczymy dzieci, których możliwości intelektualne kształtują się poniżej przeciętnej, ale nie na poziomie upośledzenia umysłowego. Nasze oddziaływanie jest zależne od rodzaju deficytów i stanowi odpowiedź na ich specyficzne potrzeby edukacyjne.

Na podstawie opinii poradni psychologiczno – pedagogicznej dostosowujemy proces dydaktyczny i wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia. Uczniowie z obniżonymi możliwościami intelektualnymi powinni uczestniczyć w zajęciach korekcyjno – kompensacyjnych czy dydaktyczno – wyrównawczych.

Uczniowie z zaburzeniami rozwoju mowy

W tej grupie znajdują się dzieci z zaburzoną komunikacją językową (cudzoziemcy, dzieci należące do mniejszości narodowych, uczniowie powracający, dzieci z różnego typu dysfunkcjami powodującymi zaburzoną komunikację językową w tym opóźniony rozwój mowy, afazja, wady wymowy, niepłynność mowy).

Dzieciom z zaburzeniami tego typu powinno  się zapewnić udział w terapii logopedycznej na terenie szkoły lub w poradni. Wskazane też będzie dostosowanie wymagań edukacyjnych do możliwości ucznia na podstawie opinii poradni psychologiczno – pedagogicznej. Mogą wystąpić trudności adaptacyjne, dlatego należy wspierać ucznia w funkcjonowaniu emocjonalno-społecznym.

Uczniowie przewlekle chorzy

Aby  nasza pomoc mogła być adekwatna do potrzeb dziecka, należy zebrać informacje na temat jego dolegliwości i ich wpływu na funkcjonowanie, dostosowując metody pracy i wymagania edukacyjne w oparciu o zaświadczenie lekarskie lub opinię psychologiczno – pedagogiczną.

Uczniowie szczególnie uzdolnieni

 Do grupy dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi zaliczamy również te szczególnie uzdolnione. Dlatego do zadań nauczyciela należy dostrzeganie uzdolnień dzieci i stworzenie warunków do ich dalszego rozwoju.

Uczniowie sprawiający trudności wychowawcze

Istnieje duża grupa dzieci sprawiających trudności wychowawcze, u podłoża których leżą następujące przyczyny: nadpobudliwość psychoruchową,zaburzenia zachowania, zaburzenia emocjonalne, trudności w funkcjonowaniu społecznym, w tym niedostosowanie społeczne i zaburzenia psychiczne.

Podsumowanie

Skuteczna pomoc to pomoc optymalnie dostosowana do potrzeb ucznia. Aby temu sprostać należy jak najszybciej rozpoznać swoich uczniów, zdefiniować ich specyficzne potrzeby edukacyjne, nawiązać współpracę z rodzicami oraz specjalistami .

Nauczyciel w swojej pracy powinien brać pod uwagę oczekiwania dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.